Soomaaliyey Taariikhda Cashar Ma Ka Baranaa?

Taariikhdu iyadaa cashar kuugu filin, waa haddii aad wax ka baranayso, caqligaaguna qaadanayo casharadaa. Waxaad ka qaadan kartaa waayo-aragnimo iyo xigmado aan adiga kugu dhicin. Balse ku dhacay dad adiga ka horreeyey. Sababtu waxa ay tahay in taariikhdu ay sideeda isku soo celiso, oraahdii Eduardo Galeano waa tii ay ahayd: History never really says goodbye. History says, 'See you later.'

Markii Nebiga (SCW) Eebbe soo diray fariinta waxa uu ka bilaabay magaaladii uu jeclaa, waa Makka; waa magaaladii looga yaqiin aamiin, run sheege iyo akhlaaq wanaagga. Goortiise uu ula yimid dadkii reer Makka wax ku cusbaa, welibana u diidiya waxii ay caabudi jireen aad bay uga horyimaadaan.

Haddii uu dacwadii sii waday, waxaa bilowgii rumeeyey dad aad u yar, in kasta oo nebiga (SCW) la dhibay oo si toos ah iyo si dadba wax looga sheegay, haddana la iskuma deyin in nafta laga qaado sababtuna waa qabiilka uu ka dhashay nebigu (SCW) oo awood ku lahaa Makka. Balse dadkii looma ooyaanka ahaa markii ay rumeeyeen Ilaahay, dacwadii nebigana soo dhoweyeen waxaa lagu amray in ay ka noqdaan; wixii ka noqday mooyee wixii kale aakhiray iska aadeen; qaar badana lamaba oran diinta cusub ee aad qaadateen ka noqda, waa la dilay. Sababta sidaas dadkaa masaakiinta ah loogu sameeyey waxa ay ahayd in lagu bajiyo nebiga (SCW) iyo cid walba oo maskiin ah oo rumaysa.

Waxyar kadib waxaa nebiga Makka, inta aannu ka haajirin rumeeyey qabiilada laandharaha rag ka soo jeedey oo aan lagu dhici karin, sida: Cumar binu Khadaab iyo Xamse oo nebiga adeer ugu beegnaa dagaalkii Uxidna uu dilay nin xornnimo loo ballan qaaday. Waa ninkii madoobaa, waa ninkii la odhan jirey Waxshi. Nebiga (SCW) intii rumaysay baa aad uga gilgishay dilka, hanjabaada, aflagaadada iyo bahdilka lagu hayo markaas bay damceen in ay dagaal qaadaan, Ilaahay baase jawaab siiyey, wax aannay ogayna u sheegay, asxaabadan iyaga waxaa u muuqday wax iska dhiciya, balse kama fekerin mustaqbalka, waxa ay ku fekereen rag iska dhiga, balse isma oran horta ma leedihiin awood dhaqaale, ciidan iyo deegaan; waxay ka fekereen maanta iyo berri. Ilaahay baa aayadan ku soo dejiyey nebiga (SCW) isagoo ku amraya nebiga iyo intii raacday in ay gacmaha laabtaan oo aannay wax dagaal ah qaadin, ayaada waxa ay leedahay:

ْ كُفُّوا أَيْدِيَكُمْ وَأَقِيمُوا الصَّلَاةَ وَآتُوا الزَّكَاةَ ..

Sidaas waxaa loo lahaa in mustaqbalka wax jira baannay aqoon u lahayn. Sunnaha Eebbe kownkan u dhigay baa ah, in aan laga dheerayn ee sida ugu habboon isbeddal lagu abuuro, ee aannay ujeedku kaa noqon maantaanu nebi helnay aynu boodna siiro ilaa boqol (Zero to hundred); maantaynu helnay madexweyne daacad wax walba maalin ha ku xaliyo. Waxaa sidaa loo leeyahayna bulsho haddii la rabo in isbeddel lagu sameeyo wakhti bay qaadataa. Waayo bulshadu waxa ay qabatinto in si dhibyar looga beddalaa aad bag u adagtahay.

Marka nebi la soo diro, sida Eebbe innoo ka warramay bulshadaa markii uu la doodo oo u soo bandhigo daliil iyo cadayn waxa ay ku oran jireen bulshadaasi nebigaas:

قالو وجدنا اباءنا 

waxa aannu ka soo gaarnay aabbayaayashayo.

Sida aayad ku cad, macna ahaana waxay gudbinaysaa waxan keliya waxa aannu u haysanaa waxa aannu ka soo gaarnay aabbayaashayo, sax iyo khaladba. Adigu hadda diinta islaamka oo aad aaminasantahay ma ka tegi kartaa? Diinta garashadaada iyo qanaacadaada kuma qaadan, ee waxaa ka qaadatay hooyada iyo aabbaha iyo weliba deegaanka aad ku nooshahay. Dadkuna waa sidaas. In bulsho la beddalaa waa arrin aad u adag.

Muddo kadib waxaa dhacay dagaalkii Beder, ka gadaal Uxid. Isku soo bax ay isku soo baxeen ciidamadii uu nebigu (SCW) hoggaaminaayey iyo ciidamadii Makka ka yimid, wahadal kadib waxaa la soo fadhiisatay miiska wada-hadalka; heeshiis in la kala qorto baa lagu heshiiyey, nebiga waxaa heshkii uu qoraayey Cali binu abii-daalib, waxa uu qoray magaca nebiga, markaas baa qorayshi tidhi tirtir annagu uma naqaan nebiye, cali wuu diiday waxaana gacantiisa ku tirtiray nebiga (SCW).

Qodob heshiiskaas ku jiray baa lahaa: "muslimiinta qofkii ka soo baxsada la soo celin maayo, balse annaga [gaaladii] qofka naga soo baxsada waa in aad noo soo celisaa Maxammadow". Nebigu waa yeelay. Waayo nebigu kama fekerin maanta iyo berri, ee waxa uu eegayaa mustaqbalka fog. Taariikhyanadu waxa ay sheegaan in heshiiskaasi uu u janjeedhay dhinac, weliba dhinaca qoladii nebiga ka soo horjeeday. Balse nebigu ma eegin waxa markaa dhacaya ee waxa uu fiiriyey waxa mystaqbalka imaan doona.

Intiina taariikhda haysaa waad ogtihiin in dadkii markii ay is-dhex galeen, diintii faaftay, dad badana ku qanceen in diinta nebi Muxammed (SCW) wadaa ay tahay diin xaq ah oo aannay ahayn qof iska hadlaya. Ugu danbayn heshiiskaasi waxa uu sababay in muslimiintu sii wataan guulo, balse heshiiska nebiga iyo raggii ka soo horjeeday waxaa ka niyad jabsanaa rag badan oo ku jidhay safka nebiga (SCW). Nebiguse maanta iyo berri kama fekerin.

Awooddii Tataarka waxa ay ahayd awooddii keli ahayd oo adduunka soo marta oo labo sanno guduhood ka qubsata dhul aannay dawlad horteed timidna ku qabsan, mid ka danbaysayna aannay samayn. Dawladdii iyo khilaafadii Islaamka inta ay jabisay, bay ku tumatay dhulkana la sintay. Hoggaamiyihii Tataarka Kinjiskhaan waxa uu falay wax aannu falin hoggaamiye hortii iyo gadashii ay awooddi waayeen. Bulshadii ay qabsadeen oo ay ku jirto muslimiintu markii danbe waa ka faa'idaysteen, iyagoo eegaya mustaqbalka fog, ee aan eegayn maanta iyo berri. Waayo isbeddalka laguma dhiso caaddifad iyo waan awoodnaa.

Dawladdaha casriga ah ila eeg; dagaalki labaad waxaa lagu jabiyey awooddii Jarmalka, waa awooddii aan u naxariisanayn adduunka, wax wadan ah oo ay tixgelinaysay ma jirin, dal walbana fartay ugu yeedhay. France wixii ay dhigtay lama amaanin, Ingiriisku maskaxda ha isticmaalee waxii france ku dhacay waa ku dhici lahayd, haddii aannu caqliga ka shaqaysiin. Yurub guud ahaan Jarmal uma nixin. Awoodda baaxadaas leh baa dagaalka lagu jebiyey; afartii dal ee ku guulaystay dagaalka waxa ay cuna-qabatayn ku soo rogeen dalalkii dagaalkaas laga guulaystay, Jarmalka cuno-qabatayn waxaa u raacday in loo kala qaybiyey labo qaybood, derbigii caanka ahaana la kala dhexdhigay. Isma adkayn ee waa u hoggaansatay, wixii loogu taliyey, kamana fekerin maanta iyo berri, waxa ay ka fekereen mustaqbalka fog. Jarmal waxa uu uruursaday reer Yurub waxa uu dhegta ugu shubay walaalahu meel ma kal tagaan iyo adduunka cidii is xigtaa iyadaa isku tola, ee aynu is uruursano; cadowgeennu waa Maraykan, China Iyo Ruushka, isagoo taa wada bay haddana jabiyeen darbigii la kala dhexdhigay, halkaasna waxa ay ku noqdeen dal qudhah. Jarmalka weyn (Great Germany).

Maanta Jarmalku waxa uu ka dhaqaalo badan yahay afartan dal in kabadan, caalamka waxaa loo daabulaa waxa uu soo saaro: wax la cuno, wax la raaco iyo wax la gashto. Hubka uu Sacuudiga ka iibiyo waxa lagu qiyaasay 550 milyan, in uu ka faa'ido, Waad xusuusataa markii Iiraan heshiiska lala galaayey golaha shanta ah ee ammaanka ee qarammada midoobay, oo kala ah: Ruush, China, France, Ingiriis iyo Maraykan waxaa lix lagaga dhigay Jarmalka. Hadda waxa la wadaa qorshe ay iyadu dabada ka riixayso oo ah in goloha ammaanka la kordhiyo, Yurubna iyada loogu daro. Midowga reer Yurub iyada ugu cadcad, dhaqaale ahaana adduunka wadanada ugu horreeya bay ku jirtaa. Mustaqbalkay ka fekereen reer Jarmal maanta iyo berri kama fekerin.

Jabbaan waxa ahayd awood mar adduunka amarkeedu ka socday, waxa ay xulufo ahaayeen Jarmalka; dagaalkii labaad ee adduunka Jarmal ha la jabiyee Jabbaan waxaa u raacday xasuuq kii ugu xumaa ee adduunka ka dhaca, waxaa lagu tuuray hubka ba'an ee wax gumaada, markaas baa la qabsaday oo sidii doono laga yeelay iyada oo aan loo naxin. Gabdhahoodii baa la kofsday, raggoodii baa la laayey, khayraadkoodii baa la qaatay iyagoo u jeeda. Waxaa lagu soo rogay cuno-qabatayn ilaa maanta saaran. Jabbaan isma dhiibin ma calaacalin, wixii loogu taliyey bay yeeleen hawshoodana waa iska wateen. Waxayna la noolaatay, la saaxiibtay, wax badana u oggolaatay dalkii xasuuqii ugu xumaa u gaystay. Qarniyo kadib maanta waxa uu kamid yahay waddanada ugu waxbarashada wanaagsan adduunka, waxa uu kamid yahay waddanada ugu dhaqaalaha wanaagsan adduunka, waxa uu kamid yahay waddanada waxa ay soo saara kuwa ugu tayada wanaagsan; Maraykanka dadkiisa baa isugu faana badeecada Jabbaan; go'aanada ay gaarayso qarammada midoobay lama dhaafiyo Jabbaan; Jabbaan dadkeedu mustaqbalkay ka fekereen ee kama fekerin maanta iyo berri.

Yuhuuddu mar baa dhiigoodu xalaal ahaa, mar baa lagu udhuudhin jidhay xerooyinka qaxootiga, mar baan loo oggalayn waxbarasho nooc walbay tahay; mar baa nolosha laga la dagaalami jidhay, maanta adduunka horumar dhan walba ah bay Yuhuud ka gaareen. Yuhuudi maanta iyo berri kama fekerine, mustaqbalkay ka fekreen. Waxa ay la noolaadeen dadkii iyo dalalkii nolosha kala dagaalamayey. Maanga ma sheki baa kaaga jira awoodda yuhuuda? Carabtii inta ay ka yaabeen awoodda maalinba maalinta ka danbaysa sii kordhaysa ee Yuhuuda bay Xaramaka kasoo dhex habaareen; qaarkii aan habaarka garanayna iska ooyeen.

Soomaaliya iyo Itoobbiya waxaa ka dhaxeeyey xiriir aan marnama wanaagsanayn. Afar hoggaamiye oo kala ahaa: boqor Negus Yeshaq, boqor Menelik, boqor Xalyse Salaase, boqor Xayle Maryam afartan nin iyo kuwii ka danbeeyey waxa ay si toos iyo si dadban u sheegeen in aannu jirin wax qaran ah oo leeyihin Soomaaliya; dagaalo badan bay dhammaan madaxdii Itoobbiya ku soo qaadeen dhulka Soomaaliyeed iyagoo ku doodaya in ay Soomaali ka tirsan yihiin dhulwaynaha Itoobbiya. Boqor Xayle Salaase waxa uu yidhi: "We do not believe that Somali state can be viable stand alone". Tan iyo qarnigii shan iyo tobnaad Itoobbiya waxa ay geed dheer iyo mid gaaban u fuushay in ay adduunka ka tirtirto wax la dhaho dal Soomaaliyeed.

Itoobbiya gobol bay Soomaliya ka haysata, Soomaliyana dagaal toos ah iyo dagaal af ahba waxa u gashay sidii ay Itoobbiya uga qaadi lahayd gobolkaas ay xoogga iyo xaqadarrada ku haysato. Nasiibdarrose markii hoggaankii taliskii Siyaad xumaaday Itoobbiya waxa ay marti gelisay jabhado kala qorshe iyo kala aragti duwanaa, ugu danbayna waxaa suurto gashay in laga guulaysto dawladdii uu hoggaaminaayey Jalle Siyaad Barre.

Ha laga guulaystee Soomaali waxa ay gashay burbur iyo dagaal sokeeye oo dabo-dheeraday (Prolonged civil war), kaas oo sababay in qabiilada Soomaali ay aad isku nacaan, kalana aamminaad baxaan; dawlad walba oo timaada qofkii doonaa, ha hoggaamiyee kalskoni lama siin, cuqdad bayna kala qaadeen. Qabiil walba gobolkii u badnaa buu dawlad ka samaystay; calan, dastuur iyo madaxweynena waa yeesheen; halka Waqooyi uu ku dhawaaqay in ay ka go'een jamhuuriyaddii Soomaaliya. Soomaaliya god bay gashay, dadkeedaana geliyey.

Dawladdaha reer galbeed iyo kuwa bariguba oo awalba diidanaa awoodda Soomaaliya burburkeedii danba kama gelin, waxaana macquul ah in ay ka qayb qaateen burburintii dawladdii dhexe ee Soomaaliya; cadow kala xune, kalana arxan darane, kalana soo jireensane, kalana qorshe foge, kuwaa jabkeenaasi guul iyo gobonnimo u ahaa.

➡Waraabaha ku ruugiya iyo, aar ku raamsanaya

➡Sidday kuugu kala roon yihiin, maad u kala reebtid.

Abwaan Dhoodaan.

Itoobbiya jabkii Soomaaliya waa ku faa'iday ka sakow in ay xalisay khilaafkeedii gudaheeda, kama suulin in ay samaysato rag ka soo jeeda gobolkii Soomaaliya ka maqnaa. Qorshe kaa fogna waa la hayde, waxa ay geed dheer iyo mid gaabanba u fuushay in ay hesho marmarsiiyo ay Soomaaliya ku gasho oo ay dagaal ku qaado, arrintaas waxa fududeeyey kooxaha diinta (Radical Islamist), welina suurto gal ka dhigay in Itoobbiya si xarago ah ku joogto dalka Soomaaliya.

Qofka Soomaliga ah waxaa hagta shacuurta (Emotional) maalinta uu qabo, tusaale ahaan, ninku haddii uu nin saaxiib dhab ah la yahay inuu xiriirka qofka u jadho waxa ay ku xirantahay in ay isku dhacaan dabeedna uu xiraarkaas baabbi'iyo; naagta la qabo si walba oo ay xiriir wanaagsan ula leedahay ninkeeda iyo carruurteeda in ay xiriirkaa wanaagsan baabbi'iso waxa ay ku xirantahay in lala guursado. Waayo qofka Soomaaliga ah kama fekerayo mustaqbalka. Soomaaliya iyo Itoobbiya maqaadiirta is-baday; sida Itoobbiya iyo Soomaaliya isku yihiina waa sida aad adiga iyo sankaagu isku tihiin, sankaagu hadduu qurmo miyaa iska jaraysaa mise waad nadiifin? Waxaan filayaa in aad adiga oo madaxa ruxaya aad leedahay waan nadiifin!

Itoobbiya xaqiiqdii waa ka dad badan tahay Soomaaliya tobbanka sanno ee soo socda waxaa lagu wadaa in dadkeedu ay gaaraan boqol iyo soddon milyan in ka badan, bad ma leh Itoobbiya; halka Soomaaliya ay Itoobbiya ka dad yartahay leedahayna xeebta Africa ugu dheer. Khayraad ahaan Soomaaliya waa dal qaniya, balse maskaxda Soomaligu waa mid faqiir ah, waana maalin la noole. Dalkeennu waa burburay, dadkeenuna waa burbureen. Dhowr iyo labataan sanno oo aynu Soomaaliyey dagaal iyo khilaaf siyaasadeed ku jirnay Itoobbiyana waxa ku socday dhisme dhan walba ah.

Gobolkii in ka maqnaa iska daaye, maanta iyadoo Itoobbiya munaafaqadanaysa baa ay Soomaali qabiilqabiil iyo gobolgobol u maamushaa, guud ahaana Soomaali ugu talisaa. Dekada Berbera oo Imaraat dhisayo baa saami laga siiyey, dadka qaarkood qiil bay u raadiyeen, balse xaqiiqadu waa in Itooobbiya aan gorgortan la gelin karin saamigeeda; Qalbi-dhagax baa loo gacan geliyey, wiil Soomaali ahna safiir ba ay u soo magcaabeen, waxaas oo dhan miyeynu ka calaacalnaa mise taariikhda baynu cashar iyo ximad ka baranaa?

Horta waa mare, wiil la soo magcaabay gobol ina ka maqan xalaalayn maayo, diintuba maydka waa kuu xalaalaysay haddii aad nafta ku badbaadinaysid. Innaguna mayd waxba ma dhaanee, gobol xoog la ina kaga haysanayo waxa uu ku egyahay inta ayny innagu isdhisayno: dad iyo dalba. Waa mar kale ahe Itoobbiya ma khiyaamayn kartid wax walbana waa ogtahay nin dadkeeda weerar ku hayaa oo dagaal ku wada in Soomaaliya marti geliso waa burbur hor leh, waayo waxaad wax marti gelin kartaa marka aad adigu awood leedahay. Itoobbiya si fiican bay Soomaaliya u kala taqanaa, dabo-dhilif Soomali ahna waa samaysteen dalkaagana xaafad xaafad bay u kala barteen. Qalbi-dhagax waa nin halgamaa ah, balse qarnkeena ka weyn, Itoobbiya haddii aad u gacan geliso nin amni darro ku haya waxaa kula gelaysaa heshiis ah in ay munaafaqada kaa daayaan, oo dalkaaga kuu nabad geliyaan. Balse Qalbi-dhagax waa halyey maxaa loogu gacan geliyey, horta awood ma leedahay? Soomali caadifad dad iyo dal laguma dhiso. Soomali kacaay dal laguma dhiso.

Adduunka cashar baynu ka baran karnaa, casharkaas oo aynu Itoobbiya wax badan u samayn karno innagoo eegayna mustaqbalka fog, Itoobbiyana ay ina kaga dayso munaafaqada qotada dheer, waayo wax badan haddii aynu maanta uga tanaasulno maaha in aynu siinay, ee waa in aynu isdhisayno; dad iyo dalba. Soomli ma maalin baynu la noolanaa mise mustaqbalka bsy ka fekernaa?

                           W.Q.: Maxamed C. Maxamed - Guutaale
                                          Hargeysa, Soomaalilaan

Dooda Jinka.

Dooda Jinku waa dood in badan soo taagnayd, welina taagan, aqoonyahano badana ay isku khilaafeen; kuna kala aragti duwanadeen. Dooda Jinku waxa ay ka bilaamataa: horta Jinku ma jiraa? Haddii uu jiro maxaa laga abuuray? Jin iyo Shaydaan maxay kala yihiin? Shaydaan iyo malaa'ig maxay isku yihiin? Jinku ma dhalaa? wax ma cunaa? ma cabaa mase dhintaa? Dadka miyuu galaa? Ujeedka uu u galo waa maxay? miyeysa is guursadaan Jin iyo dad? haddii ay is guursadaan ma is gayaan? haddii ay is gayaanse carruur noocee ah dhalaan?

Su'aalahaa iyo kuwo kale ba waxaa ka taagan dood; qoraalkan baan rabaa inaan ku dul istaago doodaa ku saabsan jinka.

Ugu horreyn jiritaanka jin aad baa loogu kala aragti duwan yahay, saynisyahanno badan waxa ay ku tageen in aannu jirin wax jin la dhahaa; qolo kale oo waxa ay qabaan waxa jinka lagu sheego inuu yahay waxa sayniska casriga ah uu daaha ka qaaday oo ah jeermis ilma-aragto ah oo nool. Filosoforo badan baa qaba in jinku yahay xumaanta qofka naftiisu samayso; halka malaa'igtu tahay wanaagga qofka naftiisu samayso. Balse aannay jirin wax qoom ah oo jin la dhaho iyo sidoo kale wax malaa'ig la dhaho.

Qolooyinka diimaha samaawiga ku abtirsada qaar kamid ah baa iyana diidan jiritaanka jinka. tusaale ahaan qolo kiristanka kamid ah baa qaba in waxa jin la dhahaa uu yahay ruuxda meerayaasha. Muslimiinta qayb kamid baa iyana qaba in aannu jirin wax jin la dhaho, waxaanna kamid ah Jahimiya iyo muctasilah. waxa ay diideen jiritaanka Jineed, sidoo kale waxaa iyana diiday qayb kamid ah Yahuudda. Balse inta badan dadka ku abtirsadaa diimaha samaawiga ah waxa ay aaminsan yihiin jiritaanka jinka.

Dr-Mohommed al-Bahiy waxa uu qabaa in jinka iyo malaa'igtu ay isku mid yihiin oo aannu u dhaxayn wax farqiya. Dr-Mohammed is ka qarinta iyo in aan dadku arkin buu sabab uga dhigayaa in ay yihiin nooc isku mid ah.

Diinta Islaamku maxay ka tiri jinka?

Diinta Islaamku waxa ay xaqiijisay jiritaanka Jinka. Balse si faahfaahsan uga ma ay waramin. Waxaadna moodaa in diinta qaabka ay uga hadlayso: jinka iyo shaydaanka ay tahay duuduub ku laq. Aayado dhowr ah baa xaqiijinaya jiritaankiisa, waxa ay soo qaadan karnaaa:

قُلْ أُوحِيَ إِلَيَّ أَنَّهُ اسْتَمَعَ نَفَرٌ مِّنَ الْجِنِّ فَقَالُوا إِنَّاسَمِعْنَا قُرْآنًا عَجَبًا. 

Diinta Islaamku waxa kaloo sheegtay ujeedka loo abuuray oo ah cibaado; jinkuna uu la mid yahay dadka, mid Eebbihii caasiya iyo mid raacaba oo diintiisa qaatana uu leeyahay.

وما خلقت الجن والإنس إلا ليعبدون.

Diinta Islaamku waxa kaloo ay qabtaa in jinka ay arkaan eygu iyo dameerku; halka diigu uu arko malaa'igta, waxaana jira xadiisyo dhowr ah oo sheegaya arrintaas. Balse qofka fekerayaa waxa uu isweydiin karaa: maxay tahay xigmada Eebbe ka lahaa in uu jinka awood u siiyo inuu iska qariyo dadka; halka dadku aannay awood u lahayn inay arkaan jinka? Maxaa macno ah oo ku jira is qarintiisaas. Diinta Islaamka waxa kaloo ay qabtaa sida xadiisyo badan sheegayaan in jinku iska dhigo wixii uu rabo, balse arrinta laftirkeeda diintu si faahfaahsan ugamay hadal, waxaana ka dhalanaya su'aalo dhowr ah: maxay tahay xigmada ku jirta in jinku uu iska dhigo waxa uu rabo? Maxay tahay ujeedkii Eebbe ka lahaa inuu jinka awood u siiyo inuu iska dhigo waxa uu rabo? Maxaa lagu cadayn karaa in abees walba aanay ahayn jin ama abeesada abeesada ah iyo abeesada jinka ah maxaa lagu kala garanayaa?

Jinka maxaa laga abuuray?

Diinta Islaamku waxa ay qabtaa in jinka laga abuuray dab holcaya, oo aan lahayn wax qiiq ah. Waxaana sidaa sheegaysa aayadan:

وَالْجَانَّ خَلَقْنَاهُ مِن قَبْلُ مِن نَّارِ السَّمُوم.

Su'aasha ugu badan ee ka dhalatana waa: sidee dab loogu cadaabayaa jin oo ka laga abuuray dab. Waaba haddii la cadaabee! Jawaabta haddii si caqliya loogo jawaabo waa: adigaba markii ugu horreysay waxaa lagaa abuuray dhoobo, hadda siigada, dhoobada, ciida iyo niistuba naftaada waxay gelin karaan halis; aan soo dhoweeyo aadanaha waxaa laga abuuray markii kowaad dhoobo. Balse abuuritaankiisa kadib waxa uu noqday wax kale oo jidh iyo lafo is haysta. Jinkuna waa la mid. Haa, asal ahaan dab baa laga abuuray. Balse hadda sida dadku dhoobadii kadib wax kale u noqdeen baa isna u noqday wax kale.

Ma isku mid baa jinka iyo Shaydaanku?

Inta aan la gaarin jinka iyo Shaydaanku ma isku mid baa? Shaydaan laftarkiisa waxaa ka taagan dood aad u xoogan. Aqoonyahanno badan baa qaba in Shaydaan uu ahaa mid kamid ah malaa'igta, weliba kuwooda ugu sareeya. Doodoodana waxa ay ku xoojinayaan aayadda oronaysa:

وَإِذْ قُلْنَا لِلْمَلَٰٓئِكَةِ ٱسْجُدُواْ لِءَادَمَ فَسَجَدُوٓاْ إِلَّآإِبْلِيسَ أَبَىٰ وَٱسْتَكْبَرَ وَكَانَ مِنَ ٱلْكَٰفِرِين

Markii aannu ku nidhi malaa'igta u sujuuda Aadam, waa sujuudeen [Malaa'igtii] marka laga reebo Ibliis, waa diiday [Ibliis] wuuna isweyneeyey waxaana kuwa gaaloobay mid kamid ah.

Aqoonyahanada ku doodaya in shaydaanku uu ahaa malaa'ig waxa ay leeyihiin aayadan baa muujinaysa in shaydaanka uu ahaa malaa'ig, diididda uu diiday isagoo keli ah baa keentay in magaciisa laga xuso malaa'igta kale oo dhammaan malaa'igtii waa yeeshay. Balse isaga oo ahaa malag baa diiday. Ibnu Kasiir waa uu ka gaabsaday inuu shaydaanka meel raaciyo waxa uuna hadalkiisa ku soo koobay: "... Eebbe og tan ugu wanaagsan ee uu shaydaan yahay".

Aqoonyahanno ka aragti gedisan kuwaa hore baa iyana qaba in Shaydaan uu kamid ahaa jinka; waxayna doodoodu ku xoojinayaan aayad quraan ah oo Eebbe ku leeyahay:

وَإِذْ قُلْنَا لِلْمَلَٰٓئِكَةِ ٱسْجُدُواْ لِءَادَمَ فَسَجَدُوٓاْ إِلَّآإِبْلِيسَ كَانَ مِنَ ٱلْجِنِّ...

Markii aannu ku nidhi malaa'igtii u sujuuda aadam waa u sujuudeen marka laga reebo Ibliis, waxa uu kamid ahaa jinka.

Doodan qolodan danbese waxaad moodaa in ay su'aalo dhowr ahi ay ka dhalanayaan, kuwaas oo ah: maxaa shaydaanka isagoo jin ah la dejiyey malaa'igta? Maxay tahay xigmadii ku jirtay inuu kamid noqdo malaa'igta? Haddiise uu Eebbe shaydaan shahwad ku abuuray sidee buu ula joogay malaa'igta oo aan labnna ahayn dhedignna ahayn? Ma shaydaamad dhedig/jin ah baa la joogtay?

Su'aashii kore oo ahayd ma isku mid baa jin iyo shaydaan aynu u soo noqono. In kasta oo dood xoogan ay ka taagan tahay: Shaydaanku ma malaa'ig baa mise waa Jin? Haddana bal aynu isla eegno dood kale oo ah: Jinka iyo shaydaanka.

Qalooyinka ku dooda shaydaanku jinkuu kamid yahay, waxa ay soo daliishadaan aayada oronaysa: كان من الجن. Waxayna qabaan inuu yahay qayb jinka kamid ah oo falaagowday; lab iyo dhedigna leh. Balse kama jawaabin su'aalo door ah oo arrintan khuseeya, aayadaha sheegaya in shaydaan uu kamid ahaa jinna si faahfaahsan ugamay hadal. Tusaale ahaan maxay kala yihiin Shaydaan iyo Jin? Kama jawaabin su'aashan. Sidoo kale waxaa imaanaysa su'aal kale oo ah: ma shaydaanka laga soo farcamay mise jin? Taasna waa ka gaabsadeen.

Ibnu Taymiyah waxa uu qabaa, in shaydaan yahay jinka aabbahood, sida aadam u yahay aabbaha aadanaha. Balse su'aasha oronaysa maxaa shaydaan dhexgeeyey malaa'ig? Jin kale ma la socdeen? Haddii uu jinku kamid ahaa malaa'igta oo uu Ilaahay caabudi jiray caasiyeyna kadib markii uu diiday inuu u sujuudo aadam, Maxaa Eebbe halkaa mar ugu jaray kaarka naarta iyo ka fogaanshaha naxatiistiisa? Aadam haddii uu caasiyey Ilaahay oo Eebbe ka oggolaaday inuu u toobad keeno, maxaa shaydaan u diiday?

Jinku wax ma cunaa mase cabaa?

Dad baa qaba in jinku uu wax cuno, waxna cabo; aniga qudheennu waxa ay dareemi karnaa in noole uu wax cuno, waxna cabo. Balse su'aashu waxa ay tahay muxuu cabaa? Muxuuse cunaa? Dad badan oo arrintan ka hadlaa waxa ay qabaan in jinku waxa uu cuno ay tahay lafaha dadka wax ka cunaan iyo wixii lamidka ah; waxaa kaloo ay qabaan in jinku uu wax la cuno qofka aan cuntadiisa bisanka ku bilaabin, waxa ayna daliishanayaan xadiisyo dhowr ah oo kala goor iyo kala goob nebigu (SCW) laga soo weriyey. Balse qofka fekerayaa waxa uu isweydiin karaa: maxay tahay macnaha qoom dhan oo Eebbe abuuray in la dhaho lafaha dadku tuuraan iyo qof cuntoo uu cunayo bisinka ka ilaaway baa calafkoodu ku jiraa? Ma la oran karaa jinku waxa uu wax la cunaa xayawaanka kuwaas oo aan cuntadooda bisinka u qaban? Haddiise shinbirtu iyo dacwadu ay risiqooga raadsanayaan, maxaa shaydaan risiqiisa ku xidhay qof hurda ama qof aan waxaba cunin oo faqiir?

Aqoonyahanno kale waxa ay qabaan in aannu jinku waxna cunin waxna cabin. Waxa doodoodu tahay in jinku uu noocyo badan yahay; qayb jinka kamid ah baa wax cuna, waxna caba, waxna guursada. Balse dhammaantood maaha sidaas. Tusaale ahaan ninka lagu magcaabo Wahiib ibnu Munabix waxa uu leeyahay: "jinku waa noocyo kala duwan. Jinka saafida ah waa ruux aan waxba cunin, cabin, dhiman oo aan tarmin, waxaa jira balse kuwo lid ku ah kuwaa hore, oo iyagu wax cuna, caba, galmooda, dhinta, carruurna dhala".

Dood kale waxa ay ka taagan tahay jinku sidee wax u cunaa? Miyuu wax calaliyaa sida aadanaha? Miyuu liqaa? Mise neef ahaan buu u qataa? Aqoonyahanno badan waxa ay qabaan maadama aan diintu ka waramin sida iyo qaabka jinku wax u cuno in laga gaabsado oo aan laga hadlin, maadama oo aan lagaarayn jawaab cilmiya oo lagu kalsoonaan karo. Aragtidan waxaa qaba Dr-Cumar al-ashqar.

Guurka Jinka iyo aadanaha.

Hadda ka hor aniga oo dhagaysanaya Shiikh Dirir baa waxaa la weydiinaayey su'aalo; nin kamid ah dadka ayaa su'aal u soo qoray shiikha, waxayna ahayd: Shiikh waxaan ahay nin daciif ah, naag jin ah baan la sheekaystaa si aan awood uga dhigto annoon cidna ku dhibayn ma is guursan karnaa? Diintuse maxay ka qabtaa? Wax lala yaabo maaha, in qof ku dhahaa jin baan la sheekaystaa ama waannuba isku galmoonaa, waayo waxa ay dhacday in badan dad arrintan sheeganaya, iyagoo kala goob iyo kala goor sheegtay.

Balse su'aasha isweydiinta mudan waxa ay tahay is guursiga jinka iyo insiga maxay diintu ka qabtaa? Arrintan aad baa loogu kala aragti duwan yahay in kasta oo aan qolada diidani ay caqliga isticmaalayso; halka kuwa kale ay iyana aoo daliishanayaan aayado quraan ah. Tusaale ahaan Ibnu Taymiyah waxa uu leeyahay: "aadanahu iyo jinku waa is guursan karaan, carruurna waa isku dhali karaan, tani waa dhacdaa badanaa, waana mid la garanayo". Aqoonyahanno kale baa iyana dhaha waa makruuh guurkaasi waxaana kamid ah Qataadada. Imaam Maalik ma mamnuucin oo kuma doodin in guurkaasi mamnuuc yahay waayo wax daliil ah oo xaaran ka dhigaya bannu helin; mana oggolaan oo wuubka gaabsaday.

Qalooyinka diida guurka Jinka iyo Insiga baase ku dooda in guurkaasi aannu yeelanayn jacayl iyo wada-noolaansho. Sababta oo ah jinka iyo aadanaha waxaa kala duwan abuuritaankooda. Waxaa kaloo jirta doodoodan aayad ay ku xoojiyaan oo ku leeyihiin Alle waxa uu nooc walba oo makhluuqiisa kamid ah u abuuray mid lamid ah, kan kale--tusaale ahaan aadanaha iyo jinka- maadama sida aayadan ku xusan aannay gaarnayn nabad, jacayl iyo wada-noolaansho guurkaasi ma banaana; aayadaasna waa aayada oronaysa:

وَمِنْ آيَاتِهِ أَنْ خَلَقَ لَكُم مِّنْ أَنفُسِكُمْ أَزْوَاجًا لِّتَسْكُنُوا إِلَيْهَا وَجَعَلَ بَيْنَكُم مَّوَدَّةً وَرَحْمَةً ۚ إِنَّ فِي ذَٰلِكَ لَآيَاتٍ لِّقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ.

Aayadaha Ale waxaa kamid ah inuu idin ka abuuuray nafahiina xaasas si aad ugu degtaan xagooda dhexdiinana waxa uu ka yeelay roonaansho iyo naxariis. Waxaan kaloo weli dood ka taagan tahay carruurta ay dhalaan; ma waxay noqonayaan carruur jin ah oo aan dadku awood u lahayn inay arkaan? Mise waxay noqonayaan carruur insi ah? Mise labadaba?

Jinku ma dhintaa?

Dhimishadu aadanaha ahaan Eebbe qof walba waa ku xukumay, aayadii quraanka ah waa tan oronaysa:

كل نفس ذائقة الموت.

Balse waxaa su'aali ka taagan tahay jinku ma dhintaa? Sida Eebbe ku sheegay aayada soo socota noole walba oo naf ku jirto wuu dhimanayaa, cidda keliya ee soo haraysana waa Alle:

كُلُّ مَنْ عَلَيْهَا فَانٍ* وَيَبْقَى وَجْهُ رَبِّكَ ذُو الْجَلالِ. 

Balse weli dood waxay ka taagan tahay haddii jinku dhinto, waa kee jinka dhintaa? Ma jinka gaal iyo muslimka ah leh baa mise waa jinka Shyadaanka ah. Sida quraanka ku cadse shaydaanku waxa uu baaqi sii ahaandoonaa inta ka horreysa maalimka qiyaamaha.

Ugu danbayn su'aasha iyaduna dooda ugu xoogan ka taagan yahay waa: jinku dadka ma galaa mise ma galo? Dhowaan bay aqoonyahanno badan aad u kala tageen doodaas; qolo waxay ku doodeen in jinku dadka galo, halka qolo kale ku tageen inaan jinku dadka saamayn ku yeelan. Qolodan danbe waxa ay daliil xoogan ka haystaan cilmiga casriga ah Iyo diinta. Tusaale ahaan aayad quraan ah buu Eebbe kaga waramay, waxa uu maalinta qiyaamaha uu shaydaan oron doono, waan idiin yeeray, idinkuna waad i ajiibteen. Sidoo kale waxaa jira aayado sheegaya in jinku uu yahay mid daciif. Dhan kale kuwa ku dooda baa iyana la yimaada daliil.

                                

                        W.Q.: Maxamed C. Maxamed - Guutaale

                                          Hargeysa, Soomaalilaan

Ma Sharci Caalami Ah Baa Adduunka Kala Xadeeya?

Dal kasta waxa uu leeyahay sharci uu ku maamulo dadkiisa; waxaa kaloo jira sharci ay sameeyeen dalalka awoodda leh kaas oo kala xadeeya adduunka; waa sharci sida kuwa dhigay ina leeyihiin waxa uu kala xadeynayaa danaha kala duwan ee isdiidan ee bulshooyinka caalamka. Waaba haddii ay sidaas tahaye. Shamis Xusayn oo ah haweeynay Soomaali ah oo qortay buugga: Whose world is it anyway". Waxay ku qortay buuggeeda oraah cajiib ah, oo oranaysa: Stories are narrated and passed from genartion to another and it does not need an expert to explain". Si aynu waxa maanta sharciga la innoo ku sheegayo u fahano bal mayno taariikhda dib ugu noqono.

Ururka qarammada midoobay (United Nation) hortii waxaa jiray urur ka horreeyey oo adduunka oo dhan sida maanta qarammada midoobay u taliya, waa ururkii la oran jiray League of nation, waanna ururkii bilowgii qarnigii labatanaad lagu asaasay shir ka dhacay dalka France. Ururkan ayaa ujeedkiisu ahaa inuu ka ilaaliyo nabadda adduunka. Balse taasi waa waxa dadka loogu sheekeenaayee, waxa ka hooseeyey fikrad taa lid ku ah. Dhowr iyo toban sanno kadib waxaa dagaal dad badan ku hoobteen isaga horyimid dalalkii marka ugu awoodda weynaa adduunka asaaska ururkana qayb ka qaatay, loona xilsaaray ilaalinta nabadda adduunka.

Waa dagaalkii koowaad, waa dagaalkii naf iyo walba lagu waayey; dagaalkaas reer Yurub waxay ku waayeen shan iyo toban milyan oo qof oo u badan askar. Dagaalkaa iyo kii labaad oo reer Yurub ku waayeen in ka badan afartan milyan oo u badan dad rayid ah, oo aan wax badan ka danbayn wax urur lama dhisin. Dagaalkii labaad ee lagu hoobtay kadib waxaa la asaasay ururuka ilaa maanta jira, waa ururka loo yaqaan qarammada midoobay (United Nations), waxaa ururkan asaasay dalalkii ku guulaystay dagaalkii labaad, waxayna kala ahaayeen: Faransa, Maraykan, Ruush iyo Ingiriis, waa afarta dal ee golaha ammaanka ah qarammada midoobay joogtada ah. Waxaa shan ku noqoday oo golaha joogtada ku soo biiray dalka China oo la soo baxday awood iyo hubka wax gumaada.

Ururkan ayaa isna ujeedkiisu tahay inuu ilaaliyo nabadda adduunka, waanna ujeedkiisa ugu weyn. Balse su'aashu waxay tahay: sharciyada u yaal qarammada midoobay ee caalamiga ah, ujeedkii loo abuuray ururkan iyo in dalalka khilaafaadka siyaasadeed ka jiraan in la caawiyo ma sameeyeen mise waa qoraal uun?

Doodo badan oo aan dhagayste ka ahaa baan xaadiray, idaacdaha iyo muuqaal baahiyaasha baan aad uga dhagaystay rag iyo dumar ku doodaya sharci caalamiya baa jira oo lagu dhaqmaa, adduunkuna tixgeliyaa; balse xaqiiqadu sidaas ma tahay? Waa maya jawaabtu. Ururka qarammada midoobay lama tixgeliyo wax sharci ah, mana ilaaliyo nabadda adduunka. Iskadaa inuu ilaaliyee shanta golaha joogtada ah baa nabadda adduunka burburya oo ku tunta.

Sharciga adduunka kala xadaa waa awood aqooneed, dhaqaale iyo ciidan, waddanka intaas haysta waa laga leexdaa, balse kuwa aan intaa la hayn adduunkan wax naxariis ah kuma haystaan. Waxaa rumoobaysa xigmda cajiibka ah ee tiraahda: "The strong one do what they want, the weak one suffer what they must". Oo macne ahaan noqonaysa: kuwa awoodda leh waxa ay sameeyaan wax walba oo ay rabaan, balse kuwa daciifka waxa ay la silcaan waxa ay ku khasban yihiin. Waddanada daciifka waa waddanada ku calaacala: caddaalad meeday? Nabadda ha la ilaaliyo. Adduunka wada noolaanshihiisa ha laga shaqeeyo iyo hadalo aan kuwan dhaamin.

Labada dal ee xulafada ah waa Maraykan iyo Ingiriise waxay maalin cad dagaal ku qaadeen Ciraaq; Ciraaq waxa ay markaa ahayd dal dhinac walba ka dhisan, dalkaasi markaa waxa uu soo saari jiray: Saynisyahanno aqoon sare leh, dhaqaal yahanno iyo dhakhaatiir tayo leh. Madaxweynihii xilligaa waxa uu dalkiisa ka dhigay: dal leh warshado, dal khayraadkiisa gudeed la soo baxa, dal waxbarasho tayo leh ah iyo dal hub leh; hub uu ku difaacdo dadkiisa iyo dalkiisa.

Shirkii amniga ee Asia (Asian security Summit, 2003) oo ka dhacayeey Singapore ku xigeenka xogyaha difaaca Maraykanka Paul Wolfowitz waxa uu ka sheegay sababta ay dalkaas [Ciraaq] u galayaan ay tahay saliida (Oil) waxaanna uu yiri: "Let us look at it simply, the most important difference between North Korea and Iraq, the country is swimming in Oil".

Dalkaas ay burburiyeen Maraykan iyo Ingiriis maanta waa bahalo galeen, waxa ay burburiyeen dhismayaashii dawladda, waxa ay burburiyeen goobihii taariikhiga ahaa, waxa ay burburiyeen dhammaan kaabayaashii dhaqaalaha, waxa ay dileen kumanaan kun oo qof oo noloshooda iska wata, waxa ay bara kiciyeen maalaayin qof. Labadii nin ee wakhtigaa kala hoggaaminaayey labadaas dal [Bush iyo Blair] maxkamadda caalamiga ah wax danbi ah kuma soo oogin. Sharcigii caalamigi ahaa bay jabiyeen labadaas dal, waxayna maalin cad iyagoo aan cid tixgalinayn weerer ku qaadeen dal dhisan. Mee sharcigii caalamigi ahaa?

Dalka Maraykan waxa uu hawl galo ka fuliya meel walba iyo dal walba oo ay dantiisu ka gasho; xuduudiisuna waxa ay ku dhammaata halka ay dantiisu ku dhammaato. Israa'iil tan iyo wixii ka danbeeyey dagaalkii 1967-dii oo ay kaga guulaystay Carabta waxa ay qabsatay dhul, waxa ay ku xadgudubtay sharciyo badan oo u yaalay qarammada midoobay, waxayna ku kacday gabood falo ka dhan ah xuquuqda aadanaha, waxa ay xirtay boqolaal reer Falastiin ah, waxayna ku kacday wax ka soo horjeeda qannuunka caalamiga ah. Qarammada midoobay tan iyo gu'gii 1967-dii ilaa iyo 2017-kii waxa ay soo saartay kow iyo toban qaraar Israa'iilna hal mid kama fulin; dhegna jalaq uma siin.

Qaraaradii ay soo saartay qarammada midoobay waxaa kamid ahaa kii ay soo saartay 1967-dii. Qaraarkan waxaa soo saaray golaha amniga ee qarammada midoobay, waxa uuna ahaa qaraar 242 oo oranaya: Golaha ammaanka ee qarammada midoobay waxa ay isku raaceen qaraar ay ugu baaqayaan in ay Israa'iil ka baxdo dhulkii ay qabsatay dagaalkii 1967-dii. Balse waxa uu ahaa hadal la iska yidhi. Sidoo kale shirka sannad laha ee qarammada midoobay waxa arrinta Israa'iil laga soo saaray toddaba qaraar tan iyo dabshidkii 1967, July, 4-teedii ilaa December, 23, 2016--kii.

Sidoo kale ha'ayda UNESCO waxa ay arrinta Israa'iil ka soo saartay dhowr qaraar oo uu ugu horreeyey kii soo baxay November, 27, 1996-dii, waxaana ugu danbeeyey qaraarkii soo baxay November, 18, 2017-kii. Balse in qaraaradaa la fuliyo iska daaye xattaa kuwo hor leh oo ka sii xun bay Israa'iil ku dhaqaaqdaa. Dhowaana waxa ay ugu hanjabtay in ka bixi doonto xubinimadii ay ka ahayd UNESCO.

Afrikadan masaakiinta ah ururkooda loogu yeero Aftica Union waxa uu dhigayaa xeer oranaya: "xuduudihii gumaysigii reer Yurub ka tagay waa sidoodii, wax laga beddali karo ma jirto". Maraykan isagoo taa og buu Suudaan kala jaray oo sameeyey dal gacan ku rimis ah. Taas keliya ujeedkiisu ma ahayne intuu dadkaa cawaanka dagaal ku furay oo ay gaajo duurka ugu dhinteen, waxna xabaddu leeftay, waxna firxad noqdeen baa Maraykan iyo China nuugeen khayraadkoodii.

Daraasad hadda soo baxday baa sheegaysa in dhowrkii sanno ee u danbeeyey hub kala iibsashadu ay gaartay halkii ugu saraysay. Amnesty International waxa ay sheegaysaa in kharashaadkii ku baxay hubka gu'gii 2016 uu dhan yahay $1.7 trillion, $375 bilyan ayey ku sheegtay Amnesty in lagu kala iibsaday hubka kiisa fudud. Dalalka kala ah: Ruushka, Maraykan, Ingiriis, France iyo China ayaa iibiyey hubka nooca walba ah leh 70%; dhammaan shantan dal waxa ay xubin joogta ah ka yihiin qarammada midoobay waana kuwa loo xilsaaray ilaalinta nabadda adduunka. Horta waa su'aale ma adduunka u xilsaaray inay nabadda ilaaliyaan oo shaqadaa u igmaday mise iyaga isku doortay?

Waa riwaayad waxa ka socda qarammada midoobay, haddii daacad laga yahay sharci caalamiya iyo ilaalinta nabadda adduunka shantan dal baa la bedbedli lahaa. Balse su'aashu waxa weeye yaa beddelaya?

Dalka Jarmalka ayaa dhowaan iclaamiyey in ay joojiyaan hubkii ay ka iibin jireen xulafada Sacuudiga kaas lagu burburin jiray dalka Yamen. Dalka Jarmalka ayaa lagu qiyaasay lacagta uu hubka kaga iibiyo Sacuudiga in ay tahay shan boqol iyo kontan milyan oo doolar ($550million). Sidoo kale sida laga soo xigtay ururka fadhigiisu yahay dalka Ingiriiska ee lagu magcaabo Campaign Against Arms Trade (CAAT) ayaa sheegay in dalka Iniriisku uu Sacuudiga iyo xulafadiisa ka iibiyey hub dhaqaalihiisu noqonayo $6.3 billion.

Ururka fadhigiisu yahay Geneva ee lagu magcaabo SAM Organisation for Rights and Liberties ayaa sheegay in dalka Yamen lagu dilay gu'gii ina dhaafay afar boqol iyo kontan dad rayid ah. Kadib dagaalkii labaad ee reer Yurub waxaa la burburiyey ama is burburiyey dalal aan tiradoodu yarayn. Dhammaan dalalkaas waxaa si toos ama si dad badan uga qayb qaadanayey wadannada shanta ah ee xubinta joogtada ah ka ah qarammada midoobay. Dalka Rwanda oo uu xasuuq ka dhacay hadda waxaa la haystaa dalka France kaas la leeyahay waxa uu qayb ka ahaa xasuuqii ka dhacay dalkaas. Ingiriis, Ruushka, France, China iyo Maraykan wadannada burburay ee bariga dhaxe dhammaan samayn toos ah ama mid dadban bay ku lahaayeen.

Dalka China waxa uu xoog ku haystaa dhul aannu lahayn iyo dal aannu lahayn; China iyo Jabbaan waxa ay isku haystaan jasiirado. Dalka Ruushku waxa uu xoog ku qaatay gobol kamid ah Ukrine, haddana weli waxa uu ka wadaa dagaal gudeed isaga oo ujeedkiisu tahay in uu ka qaaro gobol wax ka badan; Israa'il waxa ay haystaa dhul aannay lahayn, Hindiya waxa xoog ku haysataa dhul aannay lahayn oo ay ku andacoonayso waxaa na siiyey gumaysitihii Ingiriis; Itoobbiya iyo Kiiniya waxay Soomaaliya ka haystaan labo gobol oo ay leeyihiin waxaa na siiey gumaystihii Ingiriis. Guud ahaaan badanka dhulalka xoogga lagu haysto adduunka waxaa bixiyey Ingiriis; Isagoo [Ingiriis] kala gooyey dad isku af ah, isku dhaqan ah iskuna deegaan ah.

Maxkamadda Caalamiga ah waxa ay eedo, maxkamad iyo canbaarayn u jeedisaa waddanada soo koraya; waxa ay maxkamadaysaa dalalka soo koraya siyaasiyiinta, dhammaan siyaasiyiinta reer galbeed ee ku kaca wax ka dhan ah xuquuqda aadanaha wax dacwad ah kuma soo eedayso.

Ugu dambayn dhammaan waxaa qarniyadii ina soo dhaafay iyo kan aynu hadda ku jirno lagu tuntay sharciyo ay dhigteen kuwa awoodda leh, waxaa lagu kacay gabood falo, waxaa la xasuuqay dad, waxaa la xiray dad masaakiin ah oo aan waxba galabsan, waxaa la qaxiyey dad aan waxba galabsan. Ujeedku waa in aynu fahana dal iyo awood leh oo diyaarsan laguma xad gudbo, balse masaakiinta waa lagu tumanyaa khayraadkoodana waa la qaadanaya wax sharci ah oo kala celinaya ma jiro.

Sharcigu keligii waxba ma ilaaliyo, ee waxaa ilaaliya dad daacad ka ah. Sharci caalamkan la tixgeliya waa jiraa, balse waa sharciga kuwa awoodda leh wada dhigtaan ee ku kala leexanaya awooddooda. Balse qof maskiin ah, cid sharci u tixgelinaysaa ma jirto. Soomaalina horrey uga maahmaahday, waa tii ay tidhi: maskiin baa miska la fuulo leh.

                                W.Q.: Maxamed C. Maxamed - Guutaale

                                          Hargeysa, Soomaalilaan

Fikirka Takoorku Weli Wuu Noolyahay.

Midab-takoorka ama cunsurinimada bulshooyinku kula kacaan dadka la deggan ama ay isku deegaanka yihiin waa waxaan loo hayn daliil iyo cadayn. Balse waa waxay ka dhaxlaan dhaqankooda (Culture) iyo deegaankooda (Environment). Soomalida kuma cusba Takoorku (Discrimination), tan iyo taariikh fog Soomaalidu waxa ay takoor iyo dulmi ku hayeen: dad ay isku diin yihiin, isku dhaqan yihiin, isku af yihiin, isku isir yihiin, iskuna taariikh yihiin. Culimada oo ah hormuudka Soomaalida in kasta oo ay dhaqanka foosha xun ka horyimaadeen haddana weli ma baabbi'in, iyaga qudhooda waxaad moodaa inuu hayo dabarka dhaqanka iyo aaminaada bulshada (Culture and believe of the soceity).

Sidaas oo ay tahy takoorku Waa wax soo jiray taariikh fog; waanna wax soo jiray ka awoow ka awoow, goonnina Soomalida kuma ah takoorku oo waxa uu ka jiraa ama ka jiri jiray adduunka oo dhan. Sida uu sheegay halgamaaagii Malcolm X, oo ahaa halgamaa u dhaqdhaqaqa dadka madow: "Takoorku waa dhibaato ka jirta adduunka oo dhan". Tookooridu waxa ay keentay in bulshooyinka qaar la baabbi' iyo ama la cirib tiro. Bulshooyinka la cirib tiray waxaa kamid ah: Red Indians iyo Aborigins.

Maraykanka waxa uu in badan ka jirtay, welina ka jirta takoor iyo cunsurinimo lagu samaynaayey madowga iyo bulshooyin kale, heer ay gaartay inaanay cadaanku iyo bulshooyinka la hayb sooco, aannay isku si u helin: wax barashada, caafimaadka, dakhliga, shaqada iyo baahiyaha asaasiga ah.

Madaxweynaha hadda u taliya Maraykanka ayaa ah cunsuri aad u neceb: madowga, muslimka iyo soo galootiga. Dadka cunsiraga ah reer Maraykan ayaa Trump aad ugu codeeyey taas oo muujinaysa in takoorku iyo fikirka uu weli ka jiro gudaha Maraykan. Tan iyo markii uu xilka Trump ku guulaystay waxaa soo badanaya falalka ku dhisan nacaybka, takoorka, weerarka, dilka iyo hanjaabada ka imaanaya cunsuriyiinta xagjirka ah iyo Trump kaas oo ku qaadayaan bulshooyinkaa la hayb sooco; tani waxay sababtay in dad badan oo madow ay ku soo noqdaan Africa, halkan ka akriso maqaal lagu daabacay degalka Al-Jazeera oo ka shakeenaya dad Afrika ku soo noqday, iyagoo ka soo cararaya falalka cunsurinimo ee ka imaanaya cunsuriyiinta reer Maraykan.

www.aljazeera.com/…/features/african-americans-moving-africa.

Yurub waxaa ka jirtay, welina ka jirta takoor lagula kici jiray dadka qaar, tasoo gaartay heerka midab takoorku ka gaaray maraykanka ama meel ka sii fog. Maraykan iyo yurub, qarnigii toddaba iyo tobnaad waxaa caan ka ahaa sawir muujinaya lammaane caddaan ah oo ilma yar oo madow jirkiisa saabuun aad ugu xoqaya, iyagoo isku dayaya inay jirka ilmaha madoobaanta ka mayraan. Marine Le Pen oo ka sharaxnayd xisbiga far-right ahna gabadhii uu xilka kaga guulaystay madaxweynaha France Emmanuel Macron ayaa iyana ahayd cunsuriyad weyn; waxayna ololaheeda ku gashay falal cunsurinimo ka muuqato. Ururka fadhigiisu yahay Ingiriiska ee lagu magcaabo far-right group ayaa iyana ah cunsuriyiin.

Carabta waxaa ka jirtay, hadda na weli ka jira midab takoor iyo inaanay dad u haysan madowga waxayna ka dhigan jireen madowga "Addoomo". Dadka madow xayawaanka waxba ma dhaamin, oo xayawaankaa ka fiicna ama ba ka darejo roonaa. Maxaa yeelay xayawaanka lama doorin. Dadka taariikhda galay oo ay Carabtu takoor iyo addoonsi kula kaceen waxaa kamid ahaa "Bilaal" (RC). Sidoo kale waxaa kamid ahaa "Cantar" oo ninkan waxaa takoori jiray aabbihii dhalay, Cantar guriga aabbihii buu addoon ka ahaa; Cantar waxa uu ahaa Carab, jirkiisa oo madooba aabbihii dhalay waxa uu ka dhigay addoon aan la xaq iyo xaquuq ahayn carruurta kale oo ay Cantar walaalaha ahaayeen.

Maalin baa lasoo weeraray qoyskii Cantar markasaa aabbihii ku yiri: "war cadowga naga dhici Cantarow". waxa uu ugu jawaabay: "Addoonku waxa uu yaqaan sida xoolaha loo maalo". Dalka Liibiya ammintan aynu joogno waxaa lagu kala iibsanaayey dad addoomo ah oo madow. Sacuudiga, Imaaraatka, Baxrayn iyo waddano kale oo Carab ah dadka ka shaqeeye ee madow iyo bulshooyinka lagada tiroda badan yahay, waxaa loo diraa shaqo aad u hoosaysa; oo hadda na aad u adag.

Dalka Burma waxaa falal takoor, cunsurinimo iyo xasuuq lagu hayaa qawmiyada Rohingya; qawmiyadan laga tirada badan yahay ayaa dawladda dalkaas waxay ugu marmarsiiyootaa in aannay ahayn dad asal ahaan dalkaas ka soo jeeda. Balse ay yihiin dad waa danbe soo degay, ugana soo talaabay dalka ay deriska yihiin ee Bangaledesh. Ha'ayadaha xaquuqul aadahana ayaa sheegaya in dalkaas uu k socdo xasuuq iyo isir sifayn. Qaramadda midoobayna waxay aad u canbaaraysay waxa ka socda dalkaa oo ay ku tilmaantay isir sifayn.

Dadka qaarkood baa ku dooda in nacaybka isir iyo takooridu ay salka ku hayaan diimaha, oo ay dhammaan dadka cunsuriyiinta ah ay yihiin dad aamminaad diimeed dabada ku haya. Nebi Muxammed (SCW) markii Eebbe diinta la soo diray in kasta oo ay jireen falalkan cunsurinimo, isir nacayb iyo addoonsi haddanna in kasta oo dadka Islaamka ku abtirsada ka yeeray, haddana fikirkaasi weli ma baabbi'in. Nebiga dabadiina dadkii diintan bartay qoloba badan oo diinta daliil uga soo helay in la naco wixii aan Muslim ahayn, oo aan lala deggin, lala noolaan, lala rafiiqin iyo in wadooyinka lagu ciriiriyo.

Culimada Muslimka ah qaar badan baa weli aaminsiyiin fikirka: isir nacaybka ah, cunsurinimada ah iyo addoonsiga.

                                W.Q.: Maxamed C. Maxamed - Guutaale

                                          Hargeysa, Soomaalilaan

Dimuqraadiyadu Horumar Miyey Tahay?

Tan iyo tariikh fog aadanuhu waxa uu ahaa kuwo is maamula ama isku taliya. Dabeecad ahaana aadanahu haddii ay labo qof ka badan yihiin waxa ay u baahan yihiin hoggaan; haddii aanay hoggaan yeelana waxaa khaldamaysa hawshu qaabka ay u socoto. Tusaale ahaan guriga ay kuwad noolyihiin qoys-- waxa ay u baahan yihiin aabbo iyo hooyo iskaashanaya oo inta kale maamulaya, siinnayanna ama bixinaya waxa guriga looga baahan yahay. Haddii gurigu aannu lahayn aabbo oo uu dhintay, maqanyahay ama uu furay hooyada amaba uu yahay maqane jooga, hooyaduna annay ninka waxba dhaamin waxa uu gurigaasi noqonayaa guri fawdo ah, oo aan lahayn jiho uu ka socdo iyo meel uu u socdo. Marka haddii gurigii aannu ka maarmi karin maamul hooyo iyo aabbo ah, bulasho ma ka maarmi kartaa hoggaamiye, danahooda ka shaqeeya? Waxaan filayaa inay jawaabtaadu tahay: "maya".

Si kale haddii aynu u dhigno, waxaaba la oran karaa dad aan is maamulini waxay khilaafayaan sunnaha Eebbe kawnkan u dhigay. Haddaba taariikhdu waxay inoo sheegaysaa in aadanahu tiro ba dhowr nooc oo hoggaan ah soo mareen, waxaana kamid ah: mid boqortooyo-- oo hoggaanka la iska dhaxlo, mid keli taliye (Dictatorship)-- oo dadka ku qabsada awood ciidan, mid ay dadka maamulaan dadka magaca, aqoonta iyo dhaqaalaha leh iyo mid bulshadu doorato hoggaankooda (Democracy).

Qarnigan ay wax walba isbeddaleen hoggaanku waxa uu ku soo uruuray in loo qabto labo nooc: qaab dadku soo doortaan hoggaankooda (Democracy) iyo nooc kaliye taliye u eg (Dictator) Waxaa jira dad weli isku maamula qaab boqortooyo (Kingdom rule), oo waxaa tusaale loo soo qaadan karaa dalka Sacuudiga. Balse waxaad moodaa in noocan maamul uu wakhtigiisii sii dhammaanayo oo uu yahay gebagebo.

Ujeedkaya qoraalkanse baa ah, in aan dul istaago qaabkan doorasho oo reer galbeedku hormuudka ka yihiin [Dimuqradiyada] oo ay dadka ku beerleexowsadaan inuu yahay qaabka keli oo lagu gaari karo horumar. Sidaa ma tahay oo horumar ma lagu gaari karaa? Aragtidan dad badan baa sideeda u qaatay inay tahay arrin run ah. In kasta oo ay wanaagsan tahay bulshadu inay doorato qofka ay u arkaan inuu dadkooda iyo dalkooda danahooda ka shaqaynayo haddana in qaab doorasho uu horumar wado waa falsafad been ah oo u baahan in la iska shaandheeyo; isla jeerkaasna in mar walba la helaa musharaxda saxda ah oo dadka jeclaan lahaayeen waa arrin adag. Tusaalenna waxaa inoo ku filan, in gabadh [Hillary Clinton] aqoon leh, khibrad leh, karti leh, waayo-aragnimo leh laga doortay nin [Trump] ay si walba uga wanaagsan tahay. Marka maxay macno samaynaysaa dimuqraadiyadu? Mise waxbaa qaldan?

Waxaan halkan idin kula wadagi doonaa tiro ba dhowr hoggaamiye oo ah kali taliyaal, balse dadkooda iyo dalkooda horumar gaarsiiyey. Keliya horumar ma gaarsiine, balse waxay hormuud ka yihiin adduunka: haddii ay noqoto dhaqaale, siyaasad, dhaqan iyo awood ciidan; isla jeerkaasna Khuburo badan oo darsa xaalada dhaqaale, ciidan iyo siyaasadeed ba waxay saadaalinayaan in dhowr wadan oo ay u taliyaan kali taliyayaal ay la wareegi doonaan maamulka iyo siyaasada lagu maamulo adduunkan (Political Hegomany).

Raa'isul wasaarihii hore ee dalka Malaysia horumarkeeda ka danbeeyey Mahathir Mohamed waxa uu ahaa keli taliye, aan jixin jixin. Raa'isul wasaarihii wakhtiga adag u soo baxay dalka Itoobbiya Melez Sanawi waxa uu ahaa keli taliye, aan waaban. Madaxweynihii Singapore horumarkeeda bilowgii sa lahaa waxa uu ahaa keli taliye. Madaxweynaha China Xi Jinping, oo horumar dhan walba ah gaarsiiyey dadkiisa iyo dalkiisa waa keli taliye. Putin-ka Ruushka waa keli taliye, aan cid kale u daba fariisan danaha dadkiisa iyo dalkiisa. Madaxweynaha Turkiga oo dalkiisa ka dhigay dal saaxada siyaasada adduunka dhan walba ka muuqda waa kali taliye. Hadda ogow Turkigu maanta waa awood soo baxday! Madaxweynaha dalka Ruwanda Paul Kagame waa kali taliye dadkiisa iyo dalkiisa gaarsiiyey horumar isagoo weliba ka soo saaray xaalad quus ah!

wadanno badan oo ka tirsan kuwa soo koraya (developing country), sida Kiiniya, Nijeeriya iyo wadanno kale ba doorashada laga qabto waxaa caawiya wadanada reer galbeedka, haddii aad uu fiirsatid na waxaad arkayasaa in doorashada dimuqraadiyada lagu sheego oo dalalkaa laga qabto aannay ka shaqayn danaha dadkaa iyo dalkaas. Balse siyaasiyiintaa dalalkaas waa kuwo u daacad ah wadannada reer galbeedka; isla jeerkaasna waxay ka shaqeeyaan danaha reer galbeedka. Marka maxay mcno ah dadkaas dimuqraadiyadu u samyanaysaa?

Waddanada waxaa ka jirta: musuqmaasuq, xasilooni darro siyaasadeed, dhaqaale xumo, waxbarashada dalalkaas oo aan tayo lahayn, caddaalad darro, isla xisaabtan la'aan, awoodda dalka oo looga danbeeyo hadba markaa ninka talada haya. Dalalkaas madaxdooda waxaa lagu soo doortaa si dumuqraadiya.

Tan macnaheedu maaha in qof kali taliye ah uu dalkii sa gaarsiin karo horumar. Waxaa jira keli taliyaal dadkooda iyo dalkooda ka dhigay horumar la'aan iyo sabool. Waxaynu tusaale u soo qaadan karnaa madaxweynihii hore ee dalka Zimbabwe Robert Mugabi, Geelaha Jabbuuti, Yaxye Jaamicii lagaga guulaystay doorashadii Gaambiya, Cali C. Saalixii Yamen ee la dilay, Mursiga shacabka Masar iska eryeen, kan hadda xilka madaxweyne haya ee dalka Masar Siisii iyo qaar kale. Dhammaan madaxdaa aan soo tilmaamay waa kuwo digtaytar ah; dadkooda iyo dalkoodana adduunka ka reebay.

Si kastaba madaxda dadkooda iyo dalkooda gaarsiin karaa kuma xirna ma keli taliyaa? Ma dimuqraadi baa? Mise waa boqortooyo? Waxa keliya oo ay ku xirantahay waa in qofkaasi leeyahay astaamaha wanaagsan ee hoggaamiye; isla jeerkaasna ay ka go'antahay inuu dadkiisa iyo dalkiisa samoto bixiyo, daacadna ka yahay in amaanadaa ay u dhiibteen uu ugu hiiliyo, gaarsiiyona: horumar caddaaladeed, amni, dhaqaaleed, siyaasad bisil, arrimaha bulshada oo ka sameeyo horumar iyo inuu go'aamiyo qofka saxda iyo booskiisa saxda ah (the right man to the right position).

Qofna macno u samayn mayso qofkaasi waa hoggaamiyo dadkiisu soo doorteen, hadhowna marka uu xilka ka dagayno uu ka tago isagoo wixii ay haysteen ku tagri falay, dastuurkii ku tuntay, musuqmaasuq ku dhaqmay, caddaalad darro sameeyey, u kala eexday dadkii doortay, waxbarasho la'aan dadkiisii kaga tagay, caafimaad la'aan kaga tagay; isla hoggaamiyihii bulshadu soo dooratayna lagu arko markii uu xilka banaayo hanti tiro beel ah, oo aannu haysan markii uu talada dalka qabtay. Markaasna aannu xilku noqon abaalmarin.

Waxaan kaloo qofna aan macno u samaynayn in nin keli taliye ah intuu qabsado talada dalka uu siduu doono dadkiisa iyo dalkiisa ka yeelo. Dadkiisana u arko waxaan mudnayn inay noolaadaan; qof isagu dherga dadkiisuna ay ku noolaadaan xaalad sabool ah. Cali Cabdalle Saalixii la dilay intii uu xilka hayey marbaa dhaqaalihiisa lagu qiyaasay wax ka badan soddon milyan, waynuna la soconaa dalka Yamen sida uu ahaa, madaxweynihii xilka laga riday dalka Masar Xusni Mubaarik waxa uu haystay hanti aad u badan, Qadaafigii dalka Liibiya xukumi jiray waxa uu haaytay dhaqaale aad u faro badan, madax kale baa jirta oo hadda keli taliyaal ah ama la soo doorto oo aan waxba is dhaamin oo dadkooda iyo dalkooda gaarsiiya xaalad si walba sabool u ah.

W.Q.: Maxamed C. Maxamed - Guutaale

Hargeysa, Soomaalilaan

Dumarka Iyo Islaamka.

Islamku miyuu xaqiraa dumarka?

waa su`aal mug weyn, qoraal yarna laguma soo koobi karo su'aashan balse aynu wax yar dul istaagno. Maanta caalamka qadiyadda dumarka dood baa ka taagan, haddii aad eegto dhanka siyaasadda (political) maamulka (managment), dhaqaalaha (Economic)iyo qeybaha kala duwan ee bulshada. Haddaba wax yar ila eeg taariikhda dumarka.

Quraanka Eebbe waxuu ku xusay inuu Fircoon layn jiray wiilashii reer binu isra`il gabdhahoodanna ay guursan jireen kuna hayeen dulmi weyn. Qurayshi intaanu Nebi Muxammed (scw) soo bixin gabdhaha iyagoo nool bay aasi jireen, ninka gabadh u dhalatona farxad uma ool, murugo iyo werwer bay u ahayd. Wax xaquuq ahna ma lahayn dumarku. Diinta islaamku markay timi wax walba wey isbaddeleen gabdhaha waxaa loo oggolaaday inay noolaan karaan, inay raggu meherka iyaga lagu leeyahay iyo inay ka qayb qaadan karaan arrimaha bulshada, xaqa iyo xuquuqda Islaamku siiyey dumarka kuma xirna wakhti inta dunidu jirto waa xaquuq ay leeyihiin, mana aha xaq qof kale u gartaye waxaa siiyey Eebbihii abuuray.

Haddii aynu wax yar dib u milicsano qarniyadii ugu danbeyey ee aynu soo dhaafnay ama kuwa aynu hadda ku jirno dumarku dhibta laga galay aan tusaale aan badnayn kaa siiyo. Buugga uu qoray Abdulrahman A. Sheeha ee magiciisu yahay "Woman in the shade of islam" waxa uu ku leeyahay ma jiro hal sharci, maamul ama xeer nidaameed oo mudnaan gaar ah siinaya ama joogtaynaya ama difaacaya xuquuqda dumarka sida islamku u ilaaliyey wakhtiyadii hore ama kuwii danbe. Mufakkirka reer France ee caanka ah laguna magcaabo Gustave Le Bond waxa uu ku qoray dhiganaha"The Arab Civilization" dhaqan wanaagga uu kula dhaqmay islamku dumarka iyo sharfida uu sharfay waa mid aan xad lahayn.....!!

1586--dii waxaa shir lagu qabtay dalka France si loo kala cadeeyo in dumarku bini Aadam yihiin iyo in kale. Dood dheer kadib dadkii kasoo qayb galay shirka waxay dhammaadkii shirka soo saareen in dumarku yihiin bini Aadam; balse loo abuuray inay shaqaale u noqdaan nimanka. Hindiya qayb ka mid ah gabadha ninkeedu dhinto marka ninkeeda la gubayo iyadana waa lala gubi jiray iyadoo nool, qeyb Hindiya kamid ahna hadda gabadha waxaa guursanaya labo nin. Reer galbeedku gabadha marka la guursado waxay ka beddalaan magaca aabbaheed iyagoo u bixiya magaca ninka guursaday.

Waxaa jiray wakhti sharciga Ingiriis uu oggolaanayey in raggu dumarka iibsan karaan. Wakhtiga sharcigaasi soo baxayo dhulal badan oo muslim ka taliyo waxaa madax ka ahaa dumar. Shinihii hore xaqiraada dumarka waxay ka shabaheen Carabtii jaahiliga, waxaa jirta maahmaah Shiine ah oo tiraahda: "Listen to your wife, but never believe what she says".

Islaamku dumarka waa sharfay xaqoodana waa siiyey. Balse wakhtiga aynu maanta noolnahay dumarka ugu badan ee dulman waxay ku noolyihiin dalalka muslimka. Tusaale ahaan, daraasad ay samaysay UK Forced Marraige waxay cadaysay in dalka Baakistaan kow ka yahay gabdhaha xoogga lagu guursado, darasaad kale oo ay samaysay UNICEF baa iyana cadaysay in dalalka Afgaanistaan, Nijeeriya, Soomaaliya, Baakistaan ay kow ka yihiin gabdhaha yaryar ee aan qaangaadhin in la guursado. Kooxaha argagixisadda ah baa iyana caburin, xaqiraad iyo bahdil ku haya dumarka. Boko-xaraam bay ahayd kuwii koox gabdho yaryar ah oo aan waxba galabsan af-duubtay oo duurka la galay. Daalibaan iyana waxay madaxa ka toogteen Malala Yuusuf oo goob fagaare ka tiri: "... Dumarka xaq bay u leeyihiin inay wax bartan". Al-shabaab iyo Al-qaacida baa iyana tacadiyo baahsan ku haya dumarka.

Dhanka waxbarashada dumarka muslimiinta ah aad bay u danbeeyaan. Dumarka tacadiyada lagu hayo waxaa kow ka ah rag wadaaddo sheeganaya. Waxaa xusid mudan maalin ay laanta afka Soomaaliga ee BBC--du dood qabatay oo lagaga doodaayey "Dumarku ma hoggaamin karaan ummadda.." in nin wadaad sheeganyey uu yiri: "... Dumarka caqligoodu waa nusqaan". Nasiibdarro waa qof cilmi sheeganaya ninka sidaa u hadlayaa.

W.Q.: Maxamed C. Maxamed - Guutaale

Hargeysa, Soomaalilaan

Badhan Maxaa Ka Khaldan?

Marka aad masiibada, bur-burka iyo baabba'a aad adigu gacantaada ku samaysanayso iyo marka ay banaanka kaaga timaado waa labo arrimood oo aad u kala duwan. Waan hubaa waxaad isweydiinaysaa: tolow maxaa soo socda? Bilo ka hor safar aan ku joogay magaalada Badhan waxaan ku arkay wax lagu farxo iyo war aan farxad badin. Tan danbe aan kuu sii wadee waxaan Badhan ku arkay dad iyagu bur-burka dadkooda iyo dalkooda gacantooda ku samaysanaya.

Horay baa qayb kamid ah dadka deggan gobolka Sanaag loogu shaambadeeyey inay yihiin dad argagixiso ah, tan inay ku dhacdo waa mid ay iyagu ka danbeeyeen iyo mid banaanka looga keenay. Balse waa dhacdo taariikhi ah. Maanta magaalada Badhan oo ah magaalo madaxda labaad ee gobolka Sanaag waxaan ku arkay dhowr arrimood oo soo wada bur-burka iyo baabba'a dad iyo duunyo. Waxaa kamid ah arrimahaas:

1: Dulmi: Badhan waxaa ka taagan dulmi aad u baahsan oo aad ka wis-wisayso, haddii aad aqoon leedahay laguu eegi maayo maxaad taqaan iyo maxaad garanaysaa? Balse waxaa lagu weydiinayaa yaad garanaysaa ama se yaa ku wada? Kooxaha diimaha ee gobolkaas tee kamid tahay iyo yuu la saaxiib yahay?

Badhan intii aan joogay baa shaqo la soo dhejiyey, shauraahadaha shaqada waxa lagu qoray cidda loo baahanyahay waxa looga baahan yahay. Shuurudihii la soo dhejiyey oo dhan inta laga booday baa shaqadii waxaa la siiyey nin aan hal mid ka buuxin shuruudihii shaqada.

2: Midnimo la'aan: Badhan waxay caan ku ahayd dad isku meel ujeeda, midaysan had iyo goorna ilaaliya danaha guud ee gobolka, hadda taasi ma taal. Dadku ma midaysna tani waxay sahashay inay dhacaan dhibaatooyin hadda la arko oo taagan iyo mid mustaqbalka imaandoonta.

3: Cadow koriso: waa arrin masiibadeeda wadata. aqoonyahanka gobolku, madax-dhaqameedka, ganacsatada iyo siyaasiyiintu inay ogyihiin khatarta ururka argagxisada ah oo ku sii awoodaysanaya gobolka. Dadka aan soo tilmaamay guud-ahaan, gaar-ahaan siyaasiyiinta inay cadowgaa ka warhayaan oo aanay ka qaadin wax taallabo ah.

4: War la'aan: waxaa nasiibdarro ah in dadka deegaanku ay yihiin kuwo aan la socon waxa gobolkooda ka dhacaya shar iyo khayrba. Masiibo ka wayn ma jirto in dadka aanay la socon waxa ka dhacaya deegaankooda.

5: shaqada: haddii aad isku eekto dadka ku shaqeeya shaqada rasmiga ah (Formal job) iyo shaqada aan rasmiga ahayn (Informal job) magaalada Badhan waxaa badan tan aan rasmiga ahayn (Informal job). Tani maaha wax lala yababo; sidoo kale tan macneheedu maaha inay yartahay shaqada u baahan aqoonta ama shaqada rasmiga ah (Formal job).

Magaalada Badhan kama jiro maamul u arimiya. Labada maamul ee Soomaalilaan iyo Buntilaan baa ku muransan. Labada maamulba waxaa u jooga maayaro. Maamul la'aantan waxay sahashay inay firqooyinka diimaha ee jooga magaalada ku tartamaan: waxbaraaho-ahaan, shaqo-ahaan iyo hadba waxay magaaladu u baahantahay.

Dhubaatooyinkaa aynu kor ku soo xusnay iyo kuwa kale ba waxay u horsadeen dib u dhacaa ka jira gobolka. magaalada Badhan waxaa biyaha looga keenaa meel ka baxsan magaalada taas ku adag dadka masaakiinta ah, Dadka Badhan deggan 60% waa dad u badan dad dan yar ah. Biyaha waxaa keena booyaddo; booyadda biyaha ah qiime ahaan waa lixdan doolar. Dadka danyarta ahi ma awoodaan inay iibsadaan biyaha.

Magaalada Badhan qofka inuu quraanka barto waa in uu adaa labo meelood mid un: xadaanno ama macallin keligii haysta qol. Qofka aada xadaannada waxaa lacag laga qaadaa toban doolar halka qofka aada macallinkaa keligii shaqaysanaya ay tahay siddeed doolar. Magaalada Badhan qofka dhigta dugsiga sare lacag ahaan bishii waxaa laga qaadaa labaatan doolar; halka qofka dugsiga hoose dhigtana laga qaado lacag u dhaxaysa labo iyo toban doolar ilaa shan iyo toban doolar. Iskuulada qaar waxaa dhiga dad iyagu u baahan in wax loo dhigo.

Dadka danyarta ah waxaa ku adag nolol maalmeedka (Daily life), waslada hilibka ah magaalada Badhan waxay ka maraysaa boqol kun oo shilin soomaali ah, qudaarta iyada warkeeda daa.

W.Q.: Maxamed C. Maxamed - Guutaale

Hargeysa, Soomaalilaan