Buuggan
gacantayda ku jira waxaa qoray Kishore
Mahbubani, waxaana uu ugu magac-daray: "Has
the West Lost It?". Muddo hadda laga joogo sannad. Qoraa Kishore mar
kale baynu qoraal isaga ku saabsan oo kooban ka qoraynaa, maadama uu yahay mid
kamid ah dadka adduunka ugu saamaynta badan. Waxaan se halkan idinkula
wadaagayaa buuggan yarahan uu qoray. Waxaan rabaa hal arrin in aan xuso ka hor
qoraalkayga; buuggan si qoto-dheer uga hadli maayaan, sababta waxa weeyee
qoraalka haddii uu dheeraado dhallinyaro badan baa ka caajisaysa in ay
dhammayso. Balse qoraalkan kooban waxa ay muhiimadiisu noqon doontaa labo
arrimood: kow, in uu sawir guud idinka siiyo waxa uu buuggani ka hadlayo, labo,
in uu idinku dhiirigeliyo in aad buuggan akhridaan.
Buug yarahan waxa uu ka hadlayaa saddex
arrimood oo muhiim ah: kow, waxa uu ka hadlayaa muhiimada xaadaradda reer
galbeedku adduunka u leedaahay, labo, khaladaadka xeeladeed oo ay sameeyeen,
gaar ahaan Maraykanka oo hormuud u ah xadaaradaas, taas oo sababtay in awooddo
kale ku soo baxaan, saddex, xalka reer galbeedka iyo waxa la gudboon, si ay ula
qabsadaan adduunkan aannu mar danbe ka shaqayn doonin ama go'aamin doonin
amarka dunida galbeed.
Inta aanan u gelin buuggan waxaa muhiim in la xuso in buuggan ciwaankiisu- Has
the West Lost It?- uu dood dhaliyey, dadka qaarkoodna ay qoraaga iyo buuggiisa
ku tilmaameen mid wax kicinaya (Provocative book). Balse waxaa se in mar kale
la sheego mudan maaha markii koowaad oo Kishore qudhiisa taa lagu dhaliilo
qoraalo hore uu qoray, sidan bay dood noocaas ah u dhaliyeen.
Hadiyaddii Reer Galbeedka.
Labo boqol oo sanno muddo ku siman oo ay adduunka hoggaaminayeen reer
galbeedku, waxa ay ahayd xilligii ugu wanaagsanayd ee aadanaha soo marta ama la
noolaado, weliba soddonkii sanno ee u danbeeyey. Sidii uu qoraagu qudhiisu
xusayna haddii aanay guulaysteen xaadaradii reer galbeedku adduunka maanta waxa
uu ku jiri lahaa xaaladda aynu maanta ku jirno mid aad ugu duwan. Balse, hadiyadda
ugu qaalisan oo ay reer galbeedku adduunka kale soo gaarsiiyeen baa ah, sida
qoraagu qabo, awoodda sababaynta (Power
of Reasoning). Hadiyaddaa sababaynta oo lagu daray Sayniska iyo
Tiknoolojiyada waxaa qaatay dalalka Aasiya si ay dhibaatooyinka ka jira
dalalkooda ugu xaliyaan.
Fiditaanka sababaynta laga dhaxlay reer galbeedka waxa ay dhalisay saddex kacdoon oo aamusan kaas oo
qeexaya guusha aan caadiga ahayd ee bulshooyin badan oo aan reer galbeed ahayn.
Saddexdaa kacdoon oo kala ah: kow, Kacdoon
Siyaasi (Political Revolution); kumanaan sanno bulshda Aasiya waxa ay ahayd
bulsho ku dhaqanta nidaamka dhul-goosiga ah (Feudal System) taas oo ah nidaam dad faro ku tiris ah wax walba
gacanta ugu jiraan iyo dadka inta badan oo dulmanayaal ah. Aasiya oo dhan
dhaqankaas baa ka jiray, waxaa soo raaca nidaamka kale oo aan kaa waxba dhaamin
oo afka qalaad ku noqonaya "Caste System", oo Hindiya ku caan baxday.
Qofku halkuu ka dhasho iyo cidda uu ka dasho buu ku gowracnaan jiray. Si fudud
qadartu wax walba qofka u go'aamin jirtay. Haddii uu qofka ka dhashay reer
dabaqada la yaso ah, sidaas buu noloshiisa ku dhammaysanaya, ma jirto sabab uu
wax kale uga fekero.
Dhammaan dadkii xilligii xukumaayey bulshooyinkaa waxa ay doonaan bay samayn
jireen, maaha waxa shacabku doonaan ama doonayaan. Ma jirin dadka xukunka
hayey cid la xisaabtanta, iyagaa dadka la xisaabtami jiray. Balse qarnigii
labaatanaad qaybtiisa danbe baa awoodda sababaynta ee reer galbeedka laga
dhaxlay waxa ay xoraysay maskaxihii inta badan u af-duubnaa khuraafaadkaas.
Is-beddelkaas siyaasi ee dhacay baa keenay in nimankii talada bulshooyinka
qaybo badan oo kamid ah Aasiya ay fahmaan in dadkooda ay xaq ugu leeyihiin in
la xisaabtamaan, sidaasi waxa ay ka muuqataa dalal badan oo qaatay nidaamka
dimuqraadiga ah, sida: Hindiya, Jabaan, Koonfurta Kooriya iyo Sri Lanka.
Dalal
badan oo aan qaadan nidaamka dimuqraadiga ah, sida: Shiinaha waxa uu noqday dal
hal xisbi oo hal magac leh, balse hoggaamiyaashu kala duwanyihiin qaabka ay ay
u fekeraan iyo weliba qaabka ay u dhaqmaan. Tusaale ahaan, Mao Zedong waxa uu
ahaa hoggaamiye u qaab dhaqan eg, boqortooyooyinkii Shiinaha soo maray, intii
uu xilka dalkaas hayey waxa uu dhib badan marsiiyey dadkiisa. Balse marka la
barbar dhigo Deng Xiaoping waxa uu hagaajiyey nolosha dadka Shiinaha, maadama
oo ay dhaqaale ahaan horay uga xirxirnaayeen adduunka waxa uu u furay adduunka,
waxa uu wax baray dadkiisa. Shiinuhu muddo ku siman soddon sanno waxa ay
saboolnimada daran (Absolute poverty) ka saareen siddeed boqol oo milyan.
Kacdoonka labaad waxa weeye, kacdoon nafsiyaddeed
(Psychological Revolution) bulsho wakhti dheer halku ku dhasho wax walba u
go'aaminayeen, oo aanay halkaa dhaafi karin, balse markii uu dhacay kacdoonkaa
nafsiyadeed waxaa is-bdeddashay nolasha dadka. Kuma koobnaan oo kaliya halka ay
ku dhashaan iyo cidda ay ka dhashaan. Kontan sanno ka hor waxbarashada
jaamacaddeed waxa ay ahayd eber, konton sanno kadib waxbarashada jaamacaddeed
waxa ay noqotay caalami.
Kacdoonka saddexaad waxa weeye, kacdoonka
dhanka dawladdeed (Governance Revolution). Wakhti dheer bulshooyin badan baa
qabay in dawlad wanaag in ay beddeli karto ayna ka saari karto dhibaatooyinka
bulsheed oo ay wajahayaan. Balse, taas bulsho badan oo ku dhaqan dalka Aasiya
waa waxa ay hantiyeen. Shiinaha, Koonfur Kooriya, Taywaan, Hoon-Koon,
Singaboor, Malaysiya, Indonuusiya, Hindiya iyo dalal kale waxaa u suurto gashay
dawlad wanaagii ay ku taamayeen; dalal dhowr ah oo ay kamid tahay Bangladesh,
Baakistaan iyo dalal kale dawlad shaqaynaysa oo qirsan ugu yaraan in lala
xisaabtamayo baa ka jira, kuwaas dhaqaale kobac sameeyey.
Maxaa Cadaynaya in aynu Ku Jirno
Wakhtigii ugu Wanaagsanaa ee la noolaado?
Balse, waxaaba macquul ah inaad shekisantahay, oo aad weli is-leedahay soo
kuwan Yaman lagu dhammaaday, oo dagaalku ka socdo, soo kan Siiriya lagu baabba’ay,
meeday Ciraaq? Meeday Koonfurta Suudaan? Meeday Koongo? Meeday Soomaaliya?
Meeday iyo meeday? Ama waxaad weli ka shakisantahay saboolnimo adduunka ka
jirta. Armaad ba ka shakisntahay dhanka waxbarashada. Baal aan ku siiyo xog yar
oo kooban oo kaa qancinaysa dagaalka, waxbarashada iyo saboolnimada.
Waxaa hoos u dhacay dhibaatooyinka, sida uu qabo Steven Pinker waxa aynu
noolnahay xilligii ugu wanaagsanaa oo noole ku noolaado adduunkan. Laga soo
bilaabo bartamihii qarnigii labataanaad waxaa hoos u dhacay dhibaatada adduunka.
Sida 2006-dii xogteeda ku baahisay Human Security Brief waxa ay leedahay tirada
ku dhimata dagaalada dhexmara dalalka waxa uu hoos u dhacay in ka badan 65,000
kun sannadkiiba, laga soo bilaabo sannadkii 1950-kii, isagoo yimid wax ka yar
2,000 kun sannadkiiba, xilligan aynu joogno.
Dhanka kale, Max Roser oo jaamacadda Oxford ka tirsan waxa uu leeyahay:
"1950-kii afar meelood oo saddex meelood dadka adduunka ku nool waxa ay ku
noolaayeen saboolnimada daran (Extreme poverty), 1981-kii waxa ay timid dadka xaaladaa
ku nool 44%, 2016-kii waxa ay daraasaadku soo jeedinyeen in ay hoos ugu dhacday
wax ka hooseeya 10%".
Dhanka waxbarashada waxa uu leeyahay: "sannadkii 1800-kii dadka waxna qora
waxna akhriya waxaa tiradooda lagu qiyaasaayey 120 milyan, maantana waxaa lagu
qiyaasaa dadka waxna qora waxna akhriya 6.2 bilyan. Dr. Peter Diamandis waxaa
dooddiisa ku raacay Steven Pinker isagoo ku dooddaya in wakhtigani yahay
xilligii ugu habboon ee la noolaado". Sababta uu leeyahay Dr. Peter waxa
weeye waxa uu diiwangeliyey sida loo waayey saboolnimada daran, ku shaqaynta
carruurtu ay hoos ugu dhacday, dhimashada carruurta yaryar ee ka yar shan sanno
ay hoos ugu dhacday, dilistii ay hoos ugu dhacday, waxbarashadii iyo aqoontiina
ay gareen adduunka oo dhan.
Waa Maxay Khaladaadka Xeeladeed (Strategy)
ay Sameeyeen reer Galbeedku oo sababay in Awooddoodu hoos u dhacdo?
Mudane
Kishore Mahbubani khaladka koowaad waxa
uu ka dhigay, khalad ay reer galbeedku sameeyeen, 1990-kii. Sannadkan waxa ay ku beegnayd markii reer galbeedku ka
adkaadeen Soofiyeedkii oo awoodda kula tartamaayey iyo dhammaadkii dagaalkii
qaboobaa ee u dhaxeeyey dalalkii xorta ahaa iyo kuwii Sofiyeedka. Sannad ka
hor, oo ku beegan 1989-kii waxaa maqaal qoray Francis Fukuyama uu ugu magac-daray: "The End of History". Dooodda maqaalkan oo markii danbe
uu buug ka dhigay waxa ay ahayd in ay guulaystay aragtida xorta ah, reer
galbeedkuna ay guusha sii wadan doonaan. Aragti xorta ahni tahay nooca
dawladnimo ee ugu danbaysa; halkan waxa ay ku kala leexdeen Karl Marx. Si kale
qoraalku waxa uu ku dooddaayey in dagaalkii afkaareed iyo tadawur (Evolution)
uu dhammaaday. Marka galbeedka laga yimaadana ay dhammaan dalalka kale isi soo
dhisaan, balse galbeedku iyagu aannay u baahnayn dib-u-habayn, dadka hormuudka
ahna yihiin.
Kishore ayaa ku tilmaamay in Francis Fukuyama uu dhaawac xooggan u gaystay
maskaxda reer galbeedka. Xilliga Francis Fukuyama huradada u diray reer
galbeedka waxa ay ahayd xilligii ay dhammaan dalalka tartanka iyo horumarka
bilaabeen, gaar ahaan Hindiya iyo Shiinaha.
Khaladka labaad oo ay reer galbeedku sameeyeen Kishore waxa uu ku tilmaamay,
khalad ay sameeyeen sannadkii 2001-dii.
Sannadkan waxaa Maraykan ka dhacay qaraxyadii labadii daarood ee ganacsiga, ee
caanka ku ah 9/11. Sannadkan waa sannadka Maraykunku uu ku dhawaaqay dagaal ka
dhan ah argaggixisada iyo weliba faro gelintii uu ku sameeyey Af-Gaaanistaan,
labo sanno kadibna waxaa uu Maraykan gudaha u galay dalka Ciraaq. Balse,
sannadkii 2001-kii intii uu dagaalka Maraykan ku sii jeeday waxa uu sameeyey
khalad kaas oo ah in uu Shiinaha u oggolaaday in xubin ka noqdaan ururka
ganacsiga adduunka (World Trade Organization),
taas oo keentay fursada Shiinaha iyo waxa aqoonyahano badan ugu yeraan afka
qalaad: "Creative Destruction".
Khaladka Saddexaad waxa uu mudane Kishore ku tilmaamay khalad dhowaan ahaa,
kaas oo dhacay sannadkii 2014-kii.
Tusaale yar aan bixiyo: sannadkii 1980-kii awoodda wax gadashada ama lacagta
miqiyaaska lagu cabiro awoodda lacagta dal ee loo yaqaan afka qalaad
(Purchasing Power Parity) taas oo lagu cabiro dalalka dhanka awooddooda
lacageed, marka laga hadlayo dakhliga daleed (GNP) Maraykanka waxa uu adduunka
ka ahaa 25%; halka Shiinuhu ka ahaa 2.2%. Taas oo dad badan filayeen in
Shiinuhu aannu gaari karin Maraykanka. Balse, soddon iyo afar sanno kadib waxaa
dhacday waxa taariikhyahanadu ugu yeeraan mucjiso, sannadkii 2014-kii awoodda
wax iibsi iyo awoodda lacageed Shiinuhu waxa uu galay kaalinta koowaad, halka
Maraykan galay kaalinta labaad. Balse Maraykan mar kale xaqiiqadaa dhab uguma
fiirsan.
Maxaa la Gudboon Reer Galbeedka?
Qoraagu waxa uu qabaa in wakhtigani aannu ahayn, wakhti waxa reer galbeedku
rabaan aannu ka socon doonin, si kale haddii aynnu u dhigno, ma noqon doono
qarnigan iyo wixii ka danbeeye, wakhgi reer galbeedku ay qarin doonaan (domination)
ama go'aamin doonaan waxa ka dhacaya adduunka. Mudane Kishore saddex talo oo
saaxiibtinimo ah buu u soo jeedinayaa reer galbeedka.
Talada koowaad: Yaraynta faro-galinta
(Minimalist)
Labo boqol oo sanno ay adduunka si buuxda amarkoodu uga shaqaynaayey reer
galbeedka, waxa ay ku caan baxeen faro-galin qaawan oo ay ku sameeyaan
bulshooyin kale. Tusaale ahaan qarnigii sagaal iyo tobnaad qaaradda Yurub baa
waxa ay guumaysatay dhammaan adduunka, marka laga reebo meelo faro ku talis ah.
Markii bulshooyinkaas xorriyadii ka qaateem reer Yurub dad badan baa u qaatay
in faro-galintii dhammaatay. Balse, xaqiiqdii faro-galintii reer galbeed waa
wadaan. Bariga dhaxe ilaa Waqooyiga Afrika ilaa Aasiya ilaa Laatiin Ameerika
waxa ay ka wadaan faro-galin toos ah. Marka qoraagu waxa kula talinayaa in ay
dhaqankaas xun yareeyaan, kuna mashquulaan hagaajinta arrimaha gudahooga ah.
Talada Labaad: Multilateral
Mudane Kishore waxa uu ku dhiiri-gelinayaa reer galbeedka in ay dhowraan oo
xoojiyaan hay'addaha caalimiga ah, sida: Qaramada Midoobay (UN), Hay'adda
lacagta adduunka (IMF), Baanka Adduunka (WB), Ururka Ganacsiga Adduunka (WTO)
iyo kuwa lamid ah. Waxaa uu qabaa dhaliil badan ba ha yeesheenne in
hay'addahani shaqeeyeen, dagaalkii saddexaad ee adduunkana ah iyagu
hor-istaageen. Waxa uu soo qaadanayaa hadal uu madaxweynihii hore Bill Clinton
ka jeediyey jaamacadda Yale oo ku dhiirgelinaya Maraykanka in ay xoojiyaan hay’addaha
kala duwan ee caalimiga ah,sida: Baanka Adduunka iyo Qaramada Midoobay. Mudane
Kishore waxa uu dhaliil badan u soo jeediyey dalka Maraykanka in uu wakhti
dheer ku hawlanaa curyaaminta hay'addahaa, sida oo kale waxa uu ka digayaa
dhaqamada foosha xun ee oday Trump in ay macquul tahay mid kamid ah hay'addaha
ugu wanaagsan adduunka, oo ah waxqabad reer galbeedku asaasitaankooda ku
amaanan yihiin iyo hadyad qaali ah oo adduunka soo gaarsiiyeen in uu burburin
karo, taas oo ah World Trade Organization.
Talada Saddexaad: Machiavellian
Mudane Khishore Mahbubani taladiisa ugu danbaysa oo reer galbeedka siinayo waxa
weeye in reer galbeedku wax ka bartaan filosoofar Machiavelli oo ah wiilkoodii;
isla markaasna ah nin aad la isugu khilaafsanyahay. Dad badan buu arka
Machiavelli nin macallin u ah xumaanta oo dhan, halka filasoofor Isaiah
Berlin iyo mudane Kishore u arkaan nin la khalad fahmay, balse yoolkiisu ahaa
barwaaqada bulshada iyo soo saarista bulsho wanaagsan iyada oo la maraya habab
kala duwan.
W.Q.: Maxamed C. Maxamed - Guutaale
